Κατανοώντας την παιδική συμπεριφορά
Ένα βασικό θέμα που συχνά απασχολεί τους γονείς είναι ότι δεν μπορούν να κατανοήσουν τη συμπεριφορά του παιδιού τους κυρίως όταν αυτή είναι αρνητική. Στην περίπτωση της θετικής συμπεριφοράς θεωρείται ως απόλυτα φυσιολογική συνέπεια αφού το έχουν «αναθρέψει» οι ίδιοι. Στις περιπτώσεις όμως της αρνητικής συμπεριφοράς οι γονείς αναρωτιούνται «γιατί το παιδί τους βγήκε έτσι». Μερικοί πιστεύουν ότι η συμπεριφορά είναι κυρίως αποτέλεσμα της κληρονομικότητας. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι η συμπεριφορά εξαρτάται κυρίως από την επίδραση του περιβάλλοντος. Υπάρχει επίσης η κοινή πεποίθηση ότι τα παιδιά περνούν διάφορα στάδια, όσον αφορά τον τρόπο που συμπεριφέρονται, ανάλογα με την ηλικία τους. Σε όλες αυτές τις απόψεις όμως δεν έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά ποια επικρατεί, αφού παιδιά της ίδιας ηλικίας παρουσιάζουν διαφορές στην προσωπικότητά τους και μπορεί να αντιδράσουν πολύ διαφορετικά σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Επίσης, συχνά οι γονείς σε ανάρμοστες συμπεριφορές των παιδιών θεωρούν ότι απλά περνούν ένα δύσκολο στάδιο της ηλικίας και θα το ξεπεράσουν. Αν και είναι γεγονός, ότι τα παιδιά πράγματι περνούν διάφορα «στάδια» όπου διαφοροποιούνται οι ανάγκες τους και οι αντιδράσεις τους, δε θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε αυτό το γεγονός σαν δικαιολογία για να δεχτούμε την ανάρμοστη συμπεριφορά τους. Τη συμπεριφορά αυτή δεν θα πρέπει να τη δεχόμαστε άκριτα και να περιμένουμε να περάσει με την ηλικία γιατί με αυτό τον τρόπο δείχνουμε ότι την αποδεχόμαστε και το παιδί την αφομοιώνει στην προσωπικότητά του. Αντιθέτως θα πρέπει να προσπαθούμε να την «κατανοήσουμε» , και να βρούμε τρόπους να επηρεάσουμε τα παιδιά θετικά ώστε να σταματήσουν να την υιοθετούν. Είναι ακόμη απαραίτητο να αποδεχτούμε το γεγονός ότι για κάθε συμπεριφορά πιθανότητα υπάρχει κάποιος σκοπός. Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα που παίρνουν αποφάσεις, όντα των οποίων ο κυριότερος σκοπός στη ζωή είναι να ανήκουν. Καθένας από εμάς παλεύει συνέχεια για να ανήκει και για να διατηρήσει μια θέση όπου νιώθει πως είναι σημαντικός για τους άλλους. Έτσι και τα παιδιά επιλέγουν τις πεποιθήσεις, τα συναισθήματα και τους τρόπους συμπεριφοράς με τους οποίους πιστεύουν ότι θα πετύχουν την αποδοχή και την αναγνώριση από τους γονείς τους.
Οι σκοποί της αρνητικής συμπεριφοράς των παιδιών
Προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε την αρνητική συμπεριφορά θα αναφέρουμε τέσσερις βασικούς σκοπούς των παιδιών που μπορεί να κρύβονται πίσω από αυτή.
Α. Άτοπη προσοχή
Όλα τα παιδιά θέλουν να τραβήξουν την προσοχή. Τα ίδια προτιμούν να τραβήξουν την προσοχή με θετικό τρόπο, αν όμως δεν το πετύχουν επιδιώκουν με αρνητικό τρόπο. Τα παιδιά που έχουν λαθεμένη πεποίθηση ότι ανήκουν στο περιβάλλον μόνο όταν τα προσέχουν ή τα υπηρετούν, προτιμούν να προκαλέσουν έστω και την άτοπη προσοχή, παρά να νιώθουν ότι τα αγνοούν. Για να βοηθήσουμε τα παιδιά που επιδιώκουν να τραβήξουν την άτοπη προσοχή, πρέπει ν’ αλλάξουμε την αντίδρασή μας, ώστε να τους δείξουμε ότι μπορούν να πετύχουν αυτή την προσοχή και να αποκτήσουν σημασία με τη χρήσιμη συμβολή τους παρά με τις αρνητικές απαιτήσεις για προσοχή ή εξυπηρέτηση. Πρέπει να συγκεντρώσουμε τη προσοχή μας στη θετική τους συμπεριφορά. Όσο για την αρνητική, θα πρέπει να την αγνοήσουμε. Ο κατάλληλος τρόπος για να δώσουμε την προσοχή μας σε κάτι θετικό, είναι να την δώσουμε όταν το παιδί δεν το περιμένει.
Β. Αγώνας υπεροχής
Τα παιδιά που επιδιώκουν την υπεροχή, νιώθουν ότι αξίζουν μόνο όταν είναι αφεντικά, όταν υπερέχουν. Όταν αντιμετωπίζουμε παιδιά που επιδιώκουν την υπεροχή πρέπει να αποφεύγουμε το θυμό και να αποχωρούμε από το πεδίο της μάχης. Η χρήση βίας, για να αντιμετωπίσουμε την προσπάθεια υπεροχής των παιδιών το μόνο που πετυχαίνει είναι να τα εντυπωσιάζει σχετικά με την αξία της δύναμης, και να αυξάνει την επιθυμία τους να αποκτήσουν ακόμα μεγαλύτερη δύναμη.
Γ. Εκδίκηση
Τα παιδιά που επιδιώκουν την εκδίκηση έχουν πιστέψει ότι δεν είναι αγαπητά. Ότι αξίζουν μόνο όταν μπορούν να πληγώσουν τους άλλους, όπως τα πλήγωσαν και οι άλλοι, κατά τη γνώμη τους. Βρίσκουν μια θέση με το να είναι σκληρά και δυσάρεστα. Οι γονείς του παιδιού που επιδιώκει την εκδίκηση, νιώθουν βαθιά πληγωμένοι και θέλουν να ανταποδώσουν τον πόνο. Το παιδί αντιδρά στη δική τους αντεπίθεση ζητώντας παραπέρα εκδίκηση, είτε ενισχύοντας την αρνητική συμπεριφορά ή διαλέγοντας άλλο όπλο. Για να αρχίσουν να βοηθούν το εκδικητικό παιδί, οι γονείς πρέπει να προσέξουν να μην ανταποδώσουν τα χτυπήματα. Όσο δύσκολο κι αν θα είναι αυτό, στόχος είναι να προσπαθήσουν να βελτιώσουν τη σχέση τους με το παιδί, παραμένοντας ήρεμοι και δείχνοντας καλή θέληση.
Δ. Επίδειξη ανικανότητας
Τα παιδιά που επιδεικνύουν ανικανότητα ή αδεξιότητα είναι υπερβολικά αποθαρρυμένα. Αφού παραιτήθηκαν από κάθε ελπίδα να πετύχουν, επιχειρούν να δείξουν στους άλλους ότι δεν μπορούν να αποδώσουν σε οτιδήποτε. Οι γονείς θα καταλάβουν ότι ένα παιδί επιδιώκει αυτό το σκοπό αν και αυτοί επίσης νιώθουν απελπισμένοι και θέλουν να παραιτηθούν. Το παιδί αντιδρά παθητικά ή δεν αντιδρά καθόλου σε οτιδήποτε κάνουν οι γονείς. Δεν κάνει καμία προσπάθεια να βελτιωθεί. Για να βοηθήσουν ένα παιδί που νιώθει ανίκανο, οι γονείς χρειάζεται να παραμερίσουν κάθε είδους κριτική και αντί για αυτό να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στα θετικά σημεία του παιδιού. Είναι ανάγκη να ενθαρρύνουν κάθε προσπάθειά για βελτίωση, όσο μικρή και αν φαίνεται.(Για όλα τα παραπάνω, βλέπε και Πίνακα 1–Οι σκοποί της αρνητικής συμπεριφοράς των παιδιών ).
Πώς μπορούμε να αλλάξουμε την αρνητική συμπεριφορά;
Η υπακοή στους κανόνες και η συμμόρφωση οφείλονται στην ύπαρξη της συνείδησης. Όταν λέμε ότι ένα παιδί έχει συνείδηση , σημαίνει ότι αυτό μπορεί να αυτοσυγκρατείται ακόμα και όταν κανείς δεν θα μάθει για την αταξία του. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να έχει ενσωματώσει στον ψυχισμό του τους γονείς και τους κανόνες τους. Αν ενδώσει τελικά στον πειρασμό τότε θα πρέπει να νιώθει το αρνητικό συναίσθημα της ενοχής. Επειδή κανένα παιδί δεν γεννιέται έχοντας συνείδηση , οι γονείς πρέπει σταδιακά και με οδυνηρό τρόπο να του την μάθουν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του. Το παιδί μέσω της μάθησης ή της ταύτισης αποκτά ταυτόχρονα και το περιεχόμενο του ηθικού κώδικα των γονέων και την επιθυμία να ενεργεί σύμφωνα με τους κανόνες αυτούς. Σύμφωνα με νεότερες ψυχολογικές θεωρίες τα παιδιά έχουν μία αρχική προδιάθεση για συμμόρφωση και αυτή την τάση που είναι ενδογενής , οι γονείς με την παρέμβαση τους ή την ενισχύουν ή την καταστρέφουν. Δεν μπορούμε να δούμε με σαφήνεια τους λόγους που κάποια παιδιά αποκτούν ισχυρή συνείδηση και κάποια όχι. Ο βαθμός αντίστασης του παιδιού στους πειρασμούς και η εντιμότητα μπορεί να μην είναι ίδια σε όλες τις ηλικίες. Αλλά η τιμωρία πρέπει πάντοτε να είναι ψυχολογική και όχι σωματική καθώς η βία φέρνει βία και δημιουργεί επιθετικά συναισθήματα και όχι το απαραίτητο άγχος και ενοχή που φέρει η στέρηση της αγάπης από το περιβάλλον του.
Παρακάτω αναλύονται μερικοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να επιτύχουμε την υπακοή και την πειθαρχία του παιδιού μας στους κανόνες.
- Τιμωρία : Η τιμωρία για να είναι αποτελεσματική πρέπει να έχει τα εξής χαρακτηριστικά :
-Προσδιορισμός της συγκεκριμένης λανθασμένης πράξης του παιδιού
-Περιγραφή του αντίκτυπου της αταξίας
-Πρόταση ενός η πολλών εναλλακτικών συμπεριφορών αντί για την ανεπιθύμητη συμπεριφορά
-Ξεκάθαρη περιγραφή της τιμωρίας –δυσάρεστη , συνεπής, άμεση και όχι σκληρή
-Δήλωση της προσδοκίας σας ότι το παιδί σας θα συμπεριφερθεί καλύτερα την επόμενη φορά
Παράδειγμα σωστής εφαρμογής της τιμωρίας
Έχουμε πει στον εξάχρονο γιο μας να μην ζωγραφίζει με μαρκαδόρους όταν κάθεται στον καναπέ του καθιστικού αλλά αυτός συνεχίζει να το κάνει. Πώς αντιμετωπίζουμε την ανυπακοή του ;
-Σου ζήτησα να μην ζωγραφίζεις με μαρκαδόρους όταν κάθεσαι στον καναπέ αυτόν. (προσδιορισμός της αρνητικής συμπεριφοράς)
-Αυτοί οι μαρκαδόροι αφήνουν λεκέδες και δεν καθαρίζονται εύκολα. (αντίκτυπος)
-Όταν θέλεις να ζωγραφίζεις σε παρακαλώ να το κάνεις στο τραπέζι της κουζίνας ή στο γραφείο σου. (εναλλακτική θετική συμπεριφορά)
-Δώσε μου τα τώρα τους μαρκαδόρους σου. Δεν επιτρέπεται να τους χρησιμοποιήσεις για μια βδομάδα . (εφαρμογή λογικής ποινής)
-Ξέρω ότι μάλλον το ξέχασες αλλά είναι σημαντικό να το θυμηθείς την επομένη φορά. (δήλωση της προσδοκίας σας)
- Ενίσχυση θετικής συμπεριφοράς : αμέσως μετά από μία αποδεκτή συμπεριφορά , με συνέπεια επεξηγούμε τι και γιατί επιβραβεύουμε.
- Λογικές συνέπειες :
-βοηθούν τα παιδιά να αισθανθούν υπεύθυνα για τις πράξεις τους
-τα ίδια τα παιδιά παίρνουν αποφάσεις για τον τρόπο που θέλουν να συμπεριφερθούν την επόμενη φορά
-τα παιδιά διδάσκονται τη φυσική τάξη των πραγμάτων
Βήματα για την εφαρμογή των λογικών συνεπειών
-δώστε στο παιδί τη δυνατότητα της εκλογής (εναλλακτικές λύσεις)
-όταν εφαρμόζετε τις λογικές συνέπειες , διαβεβαιώστε το παιδί ότι θα έχει αργότερα την ευκαιρία να αλλάξει την απόφαση του
-αν η αρνητική συμπεριφορά επαναλαμβάνεται , μεγαλώστε το διάστημα που πρέπει να μεσολαβήσει πριν την επόμενη ευκαιρία
(Για τα παραπάνω βλέπε και πίνακα -βασικές διαφορές ανάμεσα στην λανθασμένη εφαρμογή της τιμωρίας και τις λογικές συνέπειες )